Het immuunsysteem: ons privéleger

Immunoloog Hans Koenen is werkzaam in het laboratorium voor medische immunologie in het Radboudumc in Nijmegen. We spraken met hem over het immuunsysteem. Wat kan hij ons, in eenvoudige taal, daarover vertellen? En is psoriasis nou wel of niet een auto-immuunaandoening?

TEKST: LIESBETH RUTJES

Het immuunsysteem is het unieke en persoonlijke verdedigingssysteem van je lichaam dat je beschermt tegen ziektes, tegen infecties veroorzaakt door bacteriën en virussen, en tegen andere schadelijke indringers. Je immuunsysteem vormt een netwerk van miljoenen cellen in je huid en in je bloed die met elkaar communiceren. Hetherkent specifieke vijanden die je gezondheid bedreigen en produceert hier in hoog tempo wapens tegen om later, bij een nieuwe aanval van die vijanden, meteen tot de verdediging over te kunnen gaan. Koenen: ‘Het is als het ware een leger dat je lichaam dag in dag uit beschermt tegen indringers, met slimme soldaten die onthouden hoe ze moeten vechten tegen ziektes die ze al eerder hebben gezien.’

Vier verdedigingsmechanismen

Koenen legt uit dat ons immuunsysteem uit vier belangrijke onderdelen bestaat: 1. immuuncellen (witte bloedcellen), 2. antistoffen, 3. lymfklieren en milt, en 4. de huid en slijmvliezen. ‘Het eerste onderdeel, de witte bloedcellen, zijn de soldaten van je immuunsysteem. Ze reizen door je bloed en weefsels en staan altijd paraat om gevaarlijke indringers te herkennen en aan te vallen. Een voorbeeld hiervan zijn de neutrofielen, de eerste verdedigers die snel reageren op infecties. En de lymfocyten, zoals T- en B-cellen, die gericht en slim aanvallen. 

‘Het tweede onderdeel, de antistoffen, zijn de eiwitten die door B-cellen worden aangemaakt. Ze herkennen specifieke ziekteverwekkers, zoals bepaalde virussen en bacteriën, en helpen om ze onschadelijk te maken.

‘De lymfeklieren en milt zijn een soort nederzettingen waar de immuuncellen samenkomen om informatie uit te wisselen en plannen te maken voor het bestrijden van indringers. Na instructie van de immuuncellen verplaatsen ze zich naar de plek van infectie om daar te reageren.

‘Ten slotte vormen de huid en de slijmvliezen, zoals die van je neus en mond, de eerste verdedigingslinie van het immuunsysteem. Ze proberen te voorkomen dat ziekteverwekkers je lichaam binnendringen.’

Aangeboren en verworven immuunsysteem

‘Het immuunsysteem bestaat uit een aangeboren deel, ook wel het innate immuunsysteem genoemd, en een verworven deel, ook wel aangeduid met het adaptieve immuunsysteem. Het aangeboren immuunsysteem is je eerste verdedigingslinie. Het biedt een algemene bescherming die snel, binnen enkele minuten tot uren, reageert op indringers zoals bacteriën en virussen. Tot het aangeboren immuunsysteem behoren onder andere de huid, de slijmvliezen en cellen zoals neutrofielen en macrofagen. Het verworven immuunsysteem, de T- en B-cellen, zijn het deel van je immuunsysteem dat onthoudt en leert. Het herkent specifieke ziekteverwekkers en bouwt hiertegen een gerichte verdediging op. Het duurt wat langer voordat dit deel in actie komt, maar het werkt wel veel specifieker, veel gerichter. Zodra het een bepaalde ziekteverwekker herkent, maakt het T-cellen en antistof producerende B-cellen aan die de indringer efficiënt aanvallen. Het kan de ziekteverwekker ook ‘onthouden’, zodat het snel aanvalt als je opnieuw wordt geïnfecteerd door diezelfde ziekteverwekker.’

Als je immuunsysteem goed werkt, bestrijdt het ziektes en infecties zonder dat je er veel van merkt. Maar als het zwak is, kun je makkelijker ziek worden. Het immuunsysteem kan ook te sterk reageren en lichaamseigen cellen gaan aanvallen, wat leidt tot een auto-immuunreactie. Als immunoloog is Koenen met name geïnteresseerd in ziektes waarbij het afweersysteem zelf de belangrijkste oorzaak is. ‘In medische termen noemen we die aandoeningen ook wel de IMID (immune mediated inflammatory diseases). Naast psoriasis moet je dan bijvoorbeeld denken aan reuma en de ziekte van Crohn.’

Psoriasis

Sommigen beweren dat psoriasis tot de auto-immuunziekten behoort, maar deskundigen verschillen daarover van mening. ‘Ik denk dat vooralsnog alleen psoriasis guttata gedefinieerd kan worden als auto-immuunziekte. Uit onderzoek blijkt dat bij mensen met deze vorm van psoriasis, waarbij over het hele lichaam talloze druppelgrote plekjes kunnen ontstaan, het afweersysteem reageert op structuren in de huid die lijken op de structuur van een bacteriële infectie (streptokokkeninfectie) die eerder is  doorgemaakt. Hierdoor vallen T-lymfocyten de huid aan, wat leidt tot beschadiging en bloedingen onder de huid. Bij mensen met psoriasis vulgaris, de meest voorkomende vorm van psoriasis, lijken ook bepaalde structuren in de huid een rol te spelen in de auto-immuunreactie, maar daar moet nog meer onderzoek naar plaatsvinden.’

Het huidige psoriasisonderzoek van het laboratorium van het Radboudumc richt zich, in samenwerking met de afdeling Dermatologie (prof. dr Elke de Jong en dr. Juul van den Reek), op de diversiteit aan lymfocyten. ‘Door de diversiteit van specifieke lymfocyten in een bloedmonster te onderzoeken (immuno-monitoring) hopen we vooraf te kunnen voorspellen of een patiënt goed zal reageren op een behandeling met biologics. Daarnaast richt het onderzoek zich op interleukine-17 (IL-17), een eiwit dat door T-cellen wordt gemaakt en bijdraagt aan herstel van beschadigde huid. Bij mensen met psoriasis kan IL-17 echter een schadelijke rol spelen, doordat er ongecontroleerd te veel van wordt aangemaakt. Met de huidige IL-17-remmers, een van de biologics die worden ingezet bij psoriasis, kan het verstoorde evenwicht weer worden hersteld.’

Onderzoek

Tot besluit vertelt Koenen dat er nu veel meer onderzoek met data mogelijk is. ‘Je kunt computermodellen allerlei berekeningen laten uitvoeren. Dat kan op den duur veel opleveren. Mensen met psoriasis zijn geen homogene groep. Met behulp van bloedonderzoek zoeken wij nu naar groepen mensen die een aantal eigenschappen gemeenschappelijk hebben, zodat we zogenaamde ‘endotypen’ kunnen onderscheiden. Afhankelijk van iemands endotype hopen we in de toekomst te kunnen bepalen welke behandeling het beste zal werken.’